اولین تصوری که با شنیدن واژه "زرشک" به ذهن انسان می رسد، رنگ قرمز و طعم ترش این ماده غذایی است. همه ما تا حدودی با خواص بی نظیر آن آشنا هستیم و در بسیاری از غذاهای ایرانی به عنوان چاشنی و مکمل از آن استفاده می کنیم. 
در دوره مصر باستان از زرشک همراه با تخم رازیانه برای درمان طاعون استفاده می کردند. ریشه، ساقه و پوست این گیاه دارای خواص دارویی است و ترکیبات موجود در گیاه زرشک باعث شده است تا به یک گیاه درمانی تبدیل شود.
در این مقاله از سری مقاله های معرفی خواص گیاهان دارویی قصد داریم به بررسی گیاه زرشک، ترکیبات سازنده، خواص درمانی و کاربردهای آن بپردازیم.

گیاه زرشک چیست؟

زرشک؛ درختچه ای از خانواده زرشکیان است که دارای گونه های مختلفی از گیاهان همیشه سبز و برگ ریز می باشد. درختچه های زرشک عموما دارای ساقه ای خاردار با ارتفاع 1 تا 5 متر هستند. چوب این درختچه به رنگ قهوه ای، قرمز و یا زرد رنگ است و برگ هایی بیضی شکل با دندانه های اره ای و گل های خوشه ای شکل و زرد رنگ دارد. میوه این درخت به صورت بیضی، قرمز رنگ، گوشتی و دارای طعمی ترش است.
شاخه های درختچه زرشک نیز دارای تیغ های زیادی می باشند و ریشه، پوست ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه آن قابل استفاده است. در انتهای بهار و ابتدای تابستان این درختچه شکوفه می دهد که غنچه های آن زرد رنگ هستند و در فصل پاییز به رنگ قرمز در می آیند.
گیاه زرشک بومی مناطق معتدل و نیمه گرمسیری در اروپا، آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی است. کشور ایران نیز بزرگترین تولید کننده زرشک دنیا می باشد که در این میان استان خراسان جنوبی و شهرستان های زیرکوه و قائنات با در اختیار داشتن نزدیک به 97% از اراضی زیر کشت زرشک، تولید 95% این محصول در دنیا را در دست دارند. 

ترکیبات گیاه زرشک

طبع این گیاه سرد و خشک است و نام علمی آن « Berberis vulgaris » می باشد. تمامی قسمت های این گیاه دارای آلکالوئیدهای بربرین، اکسیاکانتین و برمامین است که مقدار آلکالوئید در پوست ریشه زرشک از همه قسمت ها بیشتر است. بربرین ها به عنوان یک آنتی بیوتیک قوی عمل می کنند و باعث از بین رفتن میکروب ها و التهابات بدن می شوند. 
میوه زرشک نیز دارای 4% مواد قندی، 65% اسید مالیک و اسید تارتاریک و مقادیری صمغ است. همچنین زرشک دارای گونه های مختلفی می باشد که مهم ترین آن ها دو نوع است و به نام زرشک با هسته ( دارای دو هسته) و زرشک بی هسته می باشند.

گونه های مختلف گیاه زرشک

بوته زرشک دارای گونه های مختلف زیادی است که در مناطق متفاوتی از کشور نظیر آذربایجان، لرستان، فارس، دامنه های البرز، تهران، خراسان، قوچان، بجنورد، بیرجند، شیروان، اسفراین و قائنات کشت می شود. در زیر به معرفی برخی از گونه های معروف این گیاه می پردازیم:
•    زرشک بی دانه: این نوع زرشک به عنوان یک محصول اقتصادی کشت می شود.
•    زرشک زالزالکی: این گونه زرشک دانه دار است و در ابتدا به رنگ قرمز است که در نهایت سیاه می شود.
•    زرشک زرافشانی: زرشک زرافشانی یک زرشک وحشی و دارای دانه است.
بطورکلی درخت زرشک نیاز زیادی به آب ندارد و انواع وحشی آن در خاک های کم آب و یا آب شور به خوبی قابلیت رشد دارند. همچین برای مصارف عمومی و در بازار نیز، گیاه زرشک دارای تقسیم بندی های متفاوتی به شرح زیر می باشد:
•    زرشک پلویی: زرشک پفکی و دانه اناری است.
•    زرشک کوهی: با نام زرشک سیاه نیز شهرت دارد.

خواص درمانی زرشک

•    کمک به درمان انواع عفونت ها و التهابات بدن با خاصیت ضد باکتری و ضد قارچی
•    موثر برای درمان گلو درد، گرفتگی بینی، سینوزیت و بهتر شدن برونشیت
•    کمک به درمان مشکلات گوارشی مختلف
•    موثر در پیشگیری و درمان بیماری دیابت
•    کمک به بهبود سوء هاضمه
•    موثر برای پاکسازی کبد و کیسه صفرا
•    موثر برای سم زدایی کامل بدن
•    کمک به کنترل فشار خون بالا
•    موثر برای رفع خونریزی
•    کمک به تقویت سیستم قلبی و عروقی

خواص درمانی ریشه و پوست ساقه زرشک

•    پاکسازی و تقویت کبد
•    تنظیم فعالیت های دستگاه گوارش
•    صفرا بر و مسهل
•    رفع سوء هاضمه
•    رفع بی اشتهایی
•    رفع یبوست
•    موثر برای درمان یرقان و زردی
•    رفع نقرس و روماتیسم
•    برطرف کننده خونریزی بین دو عادت ماهیانه بانوان با استفاده از ریشه و ساقه زرشک
•    موثر برای درمان ورم طحال
•    کمک به درمان واریس
•    موثر برای رفع سوزش ادرار
•    کمک به کاهش فشار خون
•    شست و شو چشم با استفاده از جوشانده ریشه و ساقه زرشک

خواص درمانی برگ زرشک

•    از بین بردن آب آوردگی بدن
•    کمک به درمان اسهال های مزمن
•    موثر برای درمان بیماری اسکوربوت
•    محکم شدن لثه و دندان با جویدن برگ زرشک
•    موثر برای رفع آنژین و گلودرد با غرغره کردن دم کرده برگ زرشک

عوارض جانبی مصرف بیش از اندازه زرشک

استفاده بیش از اندازه زرشک و عدم رعایت تعادل در میزان مصرف باعث بروز عوارض جانبی و مشکلاتی برای سلامتی بدن می شود. از جمله این آسیب ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
•    ایجاد نفخ در شکم
•    بروز ناراحتی معده و روده ها با مصرف بسیار زیاد و طولانی مدت
•    مشکل ساختن جذب ویتامین B در بدن
•    امکان ایجاد مسمومیت با عصاره برگ ها و پوست زرشک
•    امکان بروز عوارضی نظیر شوک، تهوع، کاهش ضربان قلب، کاهش فشار خون، خون دماغ و آسیب کلیه
•    امکان سقط جنین در زنان باردار با تحریک رحم

هشدار: بدون نظارت پزشک از دادن عصاره گیاهی زرشک به کودکان بپرهیزید.

روش های مصرف گیاه زرشک

در بسیاری از غذاهای اصیل ایرانی از مشتقات زرشک به عنوان چاشنی و طعم دهنده استفاده می کنند و همچنین برای تزئین غذاهای مختلف نیز به دلیل رنگ خاصش بسیار کاربرد دارد. علاوه بر آن زرشک به صورت جوشانده و شربت نیز قابل مصرف است.

روش تهیه شربت زرشک

برای تهیه شربت زرشک باید نیم لیتر آب زرشک را همراه با نیم لیتر آب سیب و نصف این مقدار آبلیمو و 500 گرم شکر با هم ترکیب کنید و روی حرارت قرار دهید تا به قوام برسد. 

روش تهیه جوشانده زرشک

برای تهیه جوشانده زرشک بهتر است 15 گرم پوست، ساقه، ریشه و یا میوه زرشک را به یک لیتر آب اضافه کنید و منتظر بمانید تا به جوش برسد. سپس حرارت را قطع کنید و صبر کنید تا جوشانده به مدت ده دقیقه در دمای اتاق بماند. پس از آن جوشانده را از یک صافی عبور دهید و آن را مصرف نمایید.
برای شیرین کردن این جوشانده می توانید از عسل یا شکر استفاده کنید. میزان مجاز مصرف این جوشانده برای هر فرد، سه فنجان و در فاصله بین وعده های غذایی در طول روز است.

برای خرید زرشک نیز می توانید از سایت فروشگاه آنلاین میسو مارکت در دسته بندی ادویه، چاشنی و مخلفات غذا و در قسمت زرشک و لیمو عمانی روی زرشک کلیک کنید.